25 Mart 2016 Cuma

Uluslararası Belgelerde Dil Hakları

Salim Orhan

Uluslararası belgelerden her birisinin taraf devletler üzerinde etki derecesi farklı olsa da, burada uluslararası belgeleri ayrı ayrı vermek yerine, konu ayrımına göre bu belgelerde geçen dil haklarıyla ilgili hükümleri ayırarak düzenlemeyi daha uygun bulduk.


1- Ayrımcılık Yasağı *

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BELGELERİ (BM)

BM Evrensel İnsan Hakları Bildirisi madde 2/1:
Herkes, ırk, renk, cins, dil, din, siyasal ya da her hangi bir başka inanç, ulusal ya da toplumsal köken, varlıklılık, doğuş ya da her hangi bir başka ayrım gözetilmeksizin bu Bildirge’de açıklanan bütün haklardan ve bütün özgürlüklerden yararlanabilir.

Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi madde 2/1:
Bu Sözleşme’ye taraf her devlet, bu Sözleşme’de tanınan hakları ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya diğer bir fikir, ulusal veya sosyal köken, mülkiyet, doğum veya diğer bir statü gibi herhangi bir nedenle ayrımcılık yapılmaksızın, kendi toprakları üzerinde bulunan ve egemenlik yetkisine tabi olan bütün bireyler için güvence altına almayı ve bu haklara saygı göstermeyi taahhüt eder.

Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi madde 24/1:
Her çocuğun ırk, renk, cinsiyet, dil, din, ulusal veya toplumsal köken, mülkiyet doğum gibi bir ayrımcılığa tabi tutulmaksızın ailesi, içinde yaşadığı toplum ve devlet tarafından, bir küçük olarak statüsünün gerektirdiği koruma tedbirlerine hakkı vardır.

Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslar arası Sözleşmesi madde 26:
Herkes, hukuk önünde eşittir ve hiç bir ayrımcılığa tabi tutulmaksızın hukuk tarafından eşit olarak korunma hakkına sahiptir. Hukuk bu alanda her türlü ayrımcılığı yasaklar ve herkese ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka bir fikir, ulusal veya toplumsal köken, mülkiyet, doğum veya başka bir statü ile yapılan ayrımcılığa karşı etkili ve eşit koruma sağlar.

Birleşmiş Milletler 1993 Tarihli Dünya İnsan Hakları Konferansı Viyana Bildirisi ve Eylem Planı madde 19:
(…) azınlıklara mensup bireylerin bütün insan haklarından ve temel özgürlüklerden tam olarak ve etkin bir şekilde, herhangi bir ayrımcılıkla karşılaşmaksızın ve yasa önünde tam bir eşitlik temelinde yararlanmasını sağlama yükümünü teyit eder. (…)


AGİT BELGELERİ

AGİK İnsani Boyut Konferansı Kopenhag Toplantısı Belgesi madde 31:
Ulusal azınlıklara mensup kişiler herhangi bir ayrım gözetilmeksizin ve yasalar karşısında tam bir eşitlik içinde insan hakları ve temel özgürlüklerini tam ve etkin olarak kullanma hakkına sahiptirler. Katılan Devletler, gerektiğinde, ulusal azınlıklara mensup kişilerin, insan hakları ve temel özgürlüklerini kullanmakta ve bu hak ve özgürlüklerden yararlanmakta diğer vatandaşlarla tam eşitliğini sağlayacak özel önlemler alır.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı, Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı İnsan Hakları, Demokrasi ve Hukukun Üstünlüğü bölümü paragraf 3:
Ulusal azınlıkların etnik, kültürel, dil ve dini kimliklerinin korunacağını, ulusal azınlıklara mensup kişilerin bu kimliklerini ayrıma tabi tutulmaksızın ve kanun önünde tam bir eşitlikle, hür olarak ifade etmeye, korumaya ve geliştirmeye hakları olduğunu teyit ederiz.


AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi madde 14:
Bu Sözleşme’de tanınan hak ve özgürlüklerden yararlanma cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasal veya diğer kanaatler, ulusal veya sosyal köken, ulusal bir azınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi başka bir durum bakımından hiçbir ayrımcılık yapılmadan sağlanır.

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 4:
1-) Taraflar ulusal azınlıklara mensup her ferde kanun önünde eşitlik sağlamayı ve kanunun tarafsız koruma hakkını güvence altına almayı taahhüt ederler. Bu itibarla, ulusal azınlığa mensupluk üzerine kurulu her ayrılıkçılık yasaklanacaktır.

2-) Taraflar, ulusal azınlığa mensup fertler ile çoğunluğa mensup olanlar arasında, ekonomik, sosyal, politik ve kültürel yaşamın tüm alanlarında, tam ve gerçek bir eşitlik sağlamak amacıyla, gereken yerde yeterli tedbirleri almayı taahhüt ederler. Bu itibarla, ulusal azınlığa mensup fertlerin özel koşulları gerektiği gibi dikkate alınacaktır.

3-) 2. fıkra uyarınca alınan tedbirler ayrımcılık eylemi olarak telakki edilmeyecektir.

Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartının madde 7/2:
Taraflar, eğer hala yerine getirmedilerse, bir bölgesel veya azınlık dilinin kullanımı ile ilgili olan ve dilin sürdürülüp geliştirilmesini tehlikeye sokacak ya da engelleyecek adil olmayan herhangi bir ayrımcılık, dışlama, kısıtlama ya da tercihten vazgeçmeyi taahhüt ederler. Bir bölgesel veya azınlık dilini kullananlar ile geri kalan nüfus arasındaki eşitliği desteklemek üzere alınan veya o dili kullananların özel koşullarının gereğince dikkate alan herhangi bir lehte önlem, daha yaygın kullanılan dile karşı bir kısıtlama olarak kabul edilmeyecektir.


2- Yargı

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BELGELERİ (BM)

Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi madde 14:
(…) Hakkında bir suç isnadı bulunan bir kimse, hakkındaki isnadın karara bağlanmasında, tam bir eşitlik içinde asgari şu haklara sahiptir:
(a) Hakkındaki suç isnadının niteliği ve nedenleri konusunda ayrıntılı bir şekilde ve anlayabileceği bir dilde derhal bilgilendirilmeli, (…),
(f) Mahkemede konuşulan dili anlamıyor veya konuşamıyorsa, bir çevirmenin yardımından ücretsiz olarak yararlanmalı (…)


AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ

AİHS (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi) madde 6: 
(…)
3-) Her sanık en azından aşağıdaki haklara sahiptir:
a) Kendisine yöneltilen suçlamanın niteliği ve nedeninden en kısa zamanda, anladığı bir dille ve ayrıntılı olarak haberdar edilmek;
e) Duruşmada kullanılan dili anlamadığı veya konuşamadığı takdirde bir tercümanın yardımından para ödemeksizin yararlanmak

Çerçeve Sözleşmesinin madde 10/3:
Taraflar, ulusal azınlığa mensup her ferdin, en kısa zamanda ve anladığı dilde, tutuklanma nedenlerini, kendisine itham edilen suçun cinsi ve nedeni konusunda bilgisi olması yanında bu dilde, gerekirse bir tercümanın parasız yardımıyla kendini savunma hakkını garanti etmeye söz vermektedir.


3- Anadilin Kullanımı ve Kimliğin Korunması

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BELGELERİ (BM)

Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi madde 27: 
Etnik, dinsel veya dilsel azınlıkların bulunduğu bir Devlette, böyle bir azınlığa mensup bulunan kişiler grubun diğer üyeleri ile birlikte toplu olarak kendi kültürel haklarını kullanma, kendi dinlerinin gerektirdiği ibadeti etme ve uygulama veya kendi dillerini kullanma hakları engellenemez.

Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup Olan Kişilerin Haklarına Dair Bildiri madde 2/1:
Ulusal veya etnik, dinsel veya dilsel azınlıklara mensup kişiler, özel veya kamusal yaşamda
hiçbir müdahaleye veya hiçbir ayrımcılığa maruz kalmadan ve serbestçe kendi kültürlerini yaşama, kendi dinlerinde ibadet etme ve uygulamada bulunma ve kendi dillerini kullanma hakkına sahiptir.

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi madde 30:
Soya, dine ya da dile dayalı azınlıkların ya da halkların var olduğu devletlerde, böyle bir azınlığa mensup olan ya da yerli halktan olan çocuk, ait olduğu azınlık topluluğunun diğer üyeleri ile birlikte kendi kültüründen yararlanma, kendi dinine inanma ve bu dini uygulama ve kendi dillini kullanma hakkından yoksun bırakılamaz.


AGİT BELGELERİ

AGİK İnsani Boyut Konferansı Kopenhag Toplantısı Belgesi madde 32:
(…) Ulusal azınlıklara mensup kişiler etnik, kültürel, dilsel veya dinsel kimliklerini özgürce ifade etme, koruma ve geliştirme ve kendi iradeleri dışında herhangi bir asimilasyon girişimine maruz kalmadan kendi kültürlerini yaşatma ve geliştirme hakkına sahipler. Şu haklara özellikle sahiptirler:

1-) Ana dillerini özel ve kamusal olarak özgürce kullanma hakkı,

2-) Ulusal mevzuata uygun olarak, gönüllü, mali ve diğer yardımların yanı sıra kamu yardımlarından yararlanabilecek eğitim, kültür ve dini kurumlarını, örgütlerini veya derneklerini kurma ve yönetme hakkı,

3-) Dinsel materyal edinme, sahip olma ve kullanma da dahil, kendi dinini açıklama ve uygulama ve dinsel eğitim faaliyetlerini kendi anadillerinde sürdürme hakkı,

4-) Kendi aralarında özgürce ilişki kurma ve sürdürme ve ayrıca ortak bir etnik veya ulusal köken, kültürel miras veya dinsel inancı paylaştıkları diğer Devletlerin vatandaşlarıyla sınır ötesi ilişkiler kurma hakkı,

5-) Kendi anadillerinde bilgi yayma, bilgiye erişme ve bilgi alışverişinde bulunma hakkı,

6-) Kendi ülkelerinde kuruluşlar veya dernekler kurma ve yönetme ve uluslararası hükümet dışı örgütlere katılma hakkı (…).

AGİK İnsani Boyut Konferansı Kopenhag Toplantısı Belgesi madde 33:
Katılan Devletler, kendi ülkelerindeki ulusal azınlıkların etnik, kültürel, dilsel ve dinsel kimliğini koruyacak ve kimliğin geliştirilmesinin koşullarını oluşturacaklardır. Bu amaçla, bu azınlıkların kuruluşları ve dernekleriyle ilişki kurmayı da kapsayan uygun görüşmeler yaptıktan sonra, kendi karar alma prosedürlerine uygun olarak gereken önlemleri alacaklardır. Bu tür her önlem, söz konusu katılımcı devletin diğer yurttaşları açısından eşitlik ve ayrım gözetmeme ilkelerine uygun olacaktır.

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı, Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı Gelecek İçin Rehber İlkeler bölümünden:
(…) Ulusal azınlıkların toplumlarımızın hayatına zengin katkılarını artırmak azmiyle, durumlarının daha da iyileştirilmesine çalışacağız. Barış, adalet, istikrar ve demokrasinin yanısıra halklarımız arasındaki dostane ilişkilerin de ulusal azınlıkların etnik, kültürel, dil ve dini kimliklerinin korunmasını ve bu kimliğin kuvvetlenmesi için gerekli şartların yaratılması gerektiğine ilişkin derin inancımızı teyit ederiz (…).


AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ

Çerçeve Sözleşmesinin Önsüz kısmından: 
(…) Çoğulcu ve gerçekten demokratik bir toplumun, sadece ulusal azınlığa mensup her ferdin etnik, kültürel, dilbilimsel ve dinsel kimliğine saygı göstermekle kalmayıp bu kimliğin dile getirilmesi, korunması ve geliştirilmesi için elverişli şartlar oluşturulmasını da sağlaması gerektiğini dikkate alarak (…)

Çerçeve Sözleşmesinin madde 5:
1)Taraflar, ulusal azınlıklara menssup fertlere kültürlerini sürdürme ve geliştirmenin yanında,
kimliklerinin temel unsurları dil, din, gelenek ve kültürel mülkiyetlerini korumayı sağlama amacıyla özel şartlar oluşturmaya söz vermektedirler.

2) Bütünleşme genel politikaları çerçevesinde alınan tedbirlerden başka, taraflar, ulusal azınlıklara mensup fertlerin isteklerinin tersine, sindirmeye yönelik her politika veya uygulamadan sakınmalı ve bu fertleri, bu sindirmeye yönelik her faaliyete karşı korumalıdır.

Çerçeve Sözleşmesinin madde 10/1:
Taraflar, ulusal azınlığa mensup her ferdin, azınlık dilini, serbestçe ve engelsiz olduğu gibi topluluk önünde de sözlü ve yazılı olarak kullanma hakkını tanımayı taahhüt eder.

Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartının 7. maddesinde kimliğin korunması çerçevesinde dil ile ilgili hükümler vardır.
7. maddenin 1. fıkrası bölgesel ve azınlık dillerinin kullanıldığı topraklarında ve her bir dilin durumuna göre mevzuat ve uygulamaların dayandığı ilkeler anlatılmaktadır.



4- Anadilin Eğitimde Kullanılması

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BELGELERİ (BM)

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi madde 29:
(…)
c-) Çocuğun ana-babasına, kültürel kimliğine, dil ve değerlerine, çocuğun yaşadığı veya geldiği menşe ülkenin ulusal değerlerine ve kendisininkinden farklı uygarlıklara saygınlıklarının geliştirilmesi (…).

Ulusal veya Etnik, Dinsel veya Dilsel Azınlıklara Mensup Olan Kişilerin Haklarına Dair Bildiri madde 4/2-3:
2-) Devletler, azınlıklara mensup kişilerin kendi özelliklerini ifade edebilmelerini ve ulusal hukuku ihlal eden ve uluslararası standartlara aykırı bulunan özel bazı uygulamalar hariç kendi kültürlerini, dillerini, dinlerini, geleneklerini ve örf ve adetlerini geliştirmeleri için gerekli şartları yaratmak amacıyla tedbirler alır.

3-) Devletler, mümkün olduğu kadar, azınlıklara mensup kişilerin ana dillerini öğrenmeleri veya ana dillerinde eğitim almaları için yeterli imkanlara sahip olabilecekleri gerekli tedbirleri alır.


AGİT BELGELERİ

AGİK İnsani Boyut Konferansı Kopenhag Toplantısı Belgesinin madde 34:
Katılan Devletler, ulusal azınlıklara mensup kişilerin söz konusu devletin resmi dilini veya dillerini öğrenmeleri gerektiğinden bağımsız olarak, kendi anadillerini öğrenmeleri veya bu dilde eğitim görmeleri ve ayrıca mümkün ve gerekli olduğu ölçüde, yürürlükteki ulusal mevzuata uygun olarak bu dili kamu makamları önünde kullanabilmeleri için yeterli olanaklara sahip olmalarını sağlamaya çaba göstereceklerdir.


AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ

AİHS’nin 1 Nolu Ek Protokolü madde 2:
Hiç kimse eğitim hakkından yoksun bırakılamaz. Devlet, eğitim ve öğretim alanında yükleneceği görevlerin yerine getirilmesinde, ana ve babanın bu eğitim ve öğretimin kendi dini ve felsefi inançlarına göre yapılmasını sağlama haklarına saygı gösterir.

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 14:
‘‘1) Taraflar, ulusal bir azınlığa mensup her ferde azınlık dilini öğrenme hakkını tanımayı taahhüt eder.

2) Geleneksel olarak bir ulusal azınlığa mensup çok sayıda şahsın yaşadığı bölgelerde, taraflar mümkün olduğu nispette ve kendi eğitim sistemlerinin çerçevesinde, yeterli talep vaki olduğu takdirde azınlıklara mensup kimselerin, azınlık dilini öğrenmeleri veya bu dilde ders almaları için yeterince imkan yaratmaya çalışacaklardır.

3) İş bu maddenin 2. fıkrasının uygulanması resmi dilin öğrenilmesine veya bu dilde eğitime zarar vermeyecektir.’’

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 12:

1) Taraflar, uygun olan hallerde, eğitim ve araştırma alanlarında, ulusal azınlıkların ve çoğunluk kültürünün, tarihinin, dilinin ve dininin tanıtılmasını sağlamak için, önlemler alacaklardır.

2) Bu bağlamda, taraflar, diğer tedbirler yanında öğretmen yetiştirilmesi ve okul kitaplarına ulaşım için yeterince imkan yaratacaklar ve çeşitli toplumlar arasında öğretmen ve öğrenci temasını kolaylaştıracaklardır.

3) Taraflar, ulusal azınlıklara mensup fertler için her düzeyde eğitime girişte şans eşitliğini teşvik etmeyi taahhüt ederler.

Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartının madde 7:
(…)
f) Bölgesel veya azınlık dilinin uygun olan tüm basamaklarda öğretilmesini ve öğrenilmesini sağlamak için uygun araçlar ve ortamlar sağlamak;

g) Bir bölgesel veya azınlık dilin kullanıldığı alanda yaşayan ve o dili konuşmayı bilmeyen kişilere eğer isterlerse o dili öğrenme imkanı sağlamak;

h) Üniversite ya da benzeri kurumlarda bölgesel veya azınlık dilleri üzerinde araştırma ve çalışma yapılmasını desteklemek (…)

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 8/1-b:
b-
i) İlgili bölgesel veya azınlık dillerinde ilkokul eğitimi sağlamak veya;

ii) İlkokul eğitiminin önemli bir kısmını ilgili bölgesel veya azınlık dillerde sağlamak veya;

iii) İlgili bölgesel veya azınlık dillerin, ilköğretim müfredatının ayrılmaz bir parçası olarak öğretilmesini sağlamak veya;iv) Yukarıdaki i’den iii’ye kadar verilen önlemleri ez azından ailesi bu talepte bulunan ve sayılarının yeterli olduğu düşünülen öğrencilere uygulamak



5- Medya

BİRLEŞMİŞ MİLLETLER BELGELERİ (BM)

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi madde 17:
Taraf devletler, kitle iletişim araçlarının önemini kabul ederek çocuğun (…). Bu amaçla taraf devletler;

a-) Kitle iletişim araçlarını çocuk bakımından toplumsal ve kültürel yararı olan ve 29’uncu maddenin ruhuna uygun bilgi ve belgeyi yaymak için teşvik edeceklerdir. (…)



AVRUPA KONSEYİ BELGELERİ

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 9/1:
Taraflar, ulusal bir azınlığa mensup her ferdin, fikir özgürlüğü hakkının, düşünce özgürlüğü ve azınlık dilinde bilgi veya düşünceleri kamu yetkililerinin müdahalesi olmadan ve sınırlara bakılmaksızın alma ve iletme özgürlüğünü kapsadığını tanımayı taahhüt ederler. Taraflar, yasama sistemi çerçeveleri içerisinde ulusal bir azınlığa mensup fertlerin medya organlarına ulaşmada ayrımcılığa maruz bırakılmamalarını sağlayacaklardır.

Avrupa Bölgesel ve Azınlık Dilleri Şartı madde 11:
(…)
a-) Radyo ve televizyonun kamu hizmeti görevi yapma derecesine göre;

i) Bölgesel veya azınlık dillerde yayın yapan en az bir radyo istasyonu ve bir televizyon kanalı kurulmasını temin sağlamak veya;

ii) Bölgesel veya azınlık dillerde yayın yapan en az bir radyo istasyonu ve bir televizyon kanalı kurulmasını teşvik etmek veya kolaylaştırmak veya;

iii) Yayıncıların bölgesel veya azınlık dillerde programlar hazırlamasını sağlayacak düzenlemeler yapmak;

b-
i) Bölgesel veya azınlık dillerinde en azından bir radyo istasyonu kurulmasını teşvik etmek
ve/veya kolaylaştırmak veya;

ii) Bölgesel veya azınlık dillerinde düzenli olarak radyo programları yayınlanmasını desteklemek ve/veya kolaylaştırmak (…)




6- Kamu Makamları İle İlişkisi

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 10/2:
Geleneksel olarak ve sayılarının çokluğu dolayısıyla ulusal azınlıklara mensup şahıslar tarafından iskan edilmiş bulunan alanlarda, şayet bunlar tarafından talep edilmiş ise ve bu talep gerçek bir ihtiyaca dayanıyorsa, taraflar mümkün olan ölçüde, azınlık dillerinin bu kimseler arasında ve idari makamlarca kullanılmasını sağlamaya çalışacaklardır.




7- Adların Anadilde Geçtiği Şekliyle Kullanılması

Ulusal Azınlıklar Çerçeve Sözleşmesi madde 11:
1-) Taraflar, ulusal bir azınlığa mensup her ferde, azınlık dilindeki soyadını ve adını kullanma
hakkını ve bunların resmen tanınması hakkını kendi yasal sistemlerindeki yöntemlere göre
sağlamayı taahhüt eder;

2-) Taraflar, ulusal bir azınlığa mensup her ferdin kendi azınlık dilindeki işaretleri, yazıları ve
özel nitelikteki her türlü bilgiyi kamuya açık bir şekilde teşhir etme hakkını tanımayı taahhüt eder;

3-) Geleneksel olarak bir ulusal azınlığa mensup çok sayıda şahsın yaşadığı bölgelerde, taraflar, kendi yasal sistemlerinin çerçevesinde, gerekirse diğer devletlerle anlaşma halleri dahil olmak üzere ve kendi özel koşullarını da dikkate alarak, yeterli kadar talep vaki olduğu takdirde, kamuya açık gelenekler yerel adları, sokak adlarını ve diğer topografik işaretleri azınlık dilinde de belirtmek hususunda gayret göstereceklerdir.

****


ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI 

"DİL POLİTİKALARI, DİL HAKLARI VE TÜRKİYE’DE UYGULAMALARI"

Yüksek Lisans Tezi
Salim ORHAN

DANIŞMAN
Prof. Dr. Mithat SANCAR
Ankara, 2012

Yukarıdaki metin Tezin EK kısmıdır. s: 163-170


*Aksi bir kaynak belirtilmediği sürece, uluslararası belgelerden alınan hükümler şu kitaptan
alınmıştır; Uluslararası ve Ulusal Hukukta Azınlık Hakları, Toplum ve Hukuk Araştırmaları Vakfı
Yayınları, İstanbul, 2005.

****

[Bazı başlıkları anlaşılırlığı arttırmak için yeniden düzenledim. Ayrıca koyulaştırma ve biçimlendirme bana aittir.  DK]